Ömer KOÇ/KAHRAMANMARAŞ, (DHA)- Kahramanmaraş'taki Doğu Akdeniz Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü'nde biyolog Esra Bulunuz Palaz, doğal şartlarda 2 ile 12 yıl arasında zamanda yetişen ve nesli tükenmekte olduğu için de koruma altında olan salep orkidesini, tohumdan çimlendirerek 8 ayda köklü ve yumrulu fide halinde yetiştirmeyi başardığını söyledi. Çalışmalarını ünlü Maraş dondurmasına tat ve kıvam veren salep türleri üzerinde yoğunlaştırdıklarını belirten Palaz, "Bundan sonraki hedefimiz, elde ettiğimiz fidelerin ve elde ettiğimiz yumruların satışlarını çiftçilerimize yapmaktır" dedi.
Türkiye 10 değişik cinse ait 80 farklı orkide türünden elde edilen salep; başta dondurma olmak üzere yoğurt ve içecek karışımları ile tıbbi aromatik ve kozmetik alanda kullanılıyor. Ancak, doğada tohumla çimlenme oranın düşük olması, 2 ile 12 yılda yetişmesi ve bilinçsiz toplanma nedeniyle de nesli tükenmekte olan salep orkidesi koruma altında ve toplanması yasak. Bu nedenle salep orkidesinin diğer tarımsal ürünler gibi tarlada ekilip yetiştirilmesi adına Doğu Akdeniz Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü'nde yıllar önce başlatılan çalışmalar devam ediyor.
'GELİŞMİŞ İRİ YUMRULU FİDELER ELDE ETTİK'
Mevcut besi ortamlarında istediği başarıyı alamayana Biyolog Esra Bulunuz Palaz, salep için özel bir besi ortamı geliştirdi. Kendi isminin baş harfleri olan 'EBP' adını verdiği besi ortamıyla salep orkidelerinde çok büyük ilerleme kaydettiklerini ifade eden Palaz, şunları söyledi:
"Enstitümüzde son 8 yılda doku kültüründe In Vitro (laboratuar ortamı) çoğaltımını yapmaktayız salep orkidelerinin. Bu 8 yıl boyunca en büyük başarımız yeni geliştirdiğimiz bir besi ortamıyla 2 ile 12 yıl arasında gelişmekte olan salep orkidelerini 8 ay içerisinde üretebilmekteyiz. 8 ay içerisinde yumrulu, gayet gelişmiş, kökleri gelişmiş ve üst aksamı gelişmiş fideler elde etmekteyiz. Bu elde etiğimiz fideleri dış koşullara aktardığımızda yaşayabilmektedir. Salep orkidelerinin üretimindeki en büyük sıkıntı, doku kültüründe üretilen fidelerin dış koşullara aktarırken kaybedilmesidir, dış koşullara alışamamasıdır. Ama enstitümüzde yaptığımız çalışma ile gayet iri yumrular elde etmekteyiz. İri yumrulu bitkiler elde ettiğimiz için dış koşullara adaptasyonu daha iyi olmaktadır. Bu sayede en fazla yüzde 60 fire ile dış koşullara aktarmaktayız bu fideleri. Aynı zamanda bu doku kültüründe elde ettiğimiz bu yumrular 1 ile 4 gram arasında değişmektedir. Doğada topladığımız orkide yumruları da 1 ile en fazla 5 gramdır."
ÇİMLENME ORANI YÜZDE 90
Bitki tohumlarının bir mantarla ilişkiye girmesi sonucu çimlendiğini ancak salep orkidesinin endosperminin olmamasından dolayı çimlenme oranının yüzde 5 gibi çok düşük olduğunu ifade eden Esra Bulunuz Palaz, kendi geliştirdiği EBP besi ortamında bu sorunun çözümü noktasında da önemli mesafeler kat etiklerini söyledi. Yaptıkları çalışmada tohumun çimlenmesi için ihtiyaç duyduğu besi ortamını sağladıklarını kaydeden Palaz, "Salep orkidelerinin tohumlar çok küçüktür, toz halindedir ve çimlenme sırasında simbiyotik ilişkiye ihtiyaç duyar. Bu yüzden dış koşullarda doğal şartlarda çimlenme oranı yüzde 5 ve yüzde 5'in altındadır. Bugün enstitümüzde 20'ye yakın orkide türünde EBP besi ortamında doku kültürü şartlarında yüzde 50 ile yüzde 90 arasında çimlenme elde etmekteyiz. Ve bu çimlenme oranlarıyla elde etiğimiz fide oranları da hemen hemen eş değerdir. Çimlendikten sonra fide gelişimi de gayet iyidir. 8 ay içerisinde köklü, yumrulu fideler elde etmekteyiz" diye konuştu.
DONDURMA SALEBİNDE BÜYÜK BAŞARI
En çok glukomanan oranı yüksek olan salep orkidelerinde çalışma yürüttüklerini kaydeden Palaz, "Enstitü olarak glukomanan oranı fazla olan salep türlerinde çalışıyoruz. Bunun nedeni, ünlü Maraş dondurmasına tat ve kıvam veren salep de en önemli özellik glukomanan oranıdır. Biz de enstitü olarak glukomanan oranı yüksek olan türlerin geliştirilmesi üzerine çalışıyoruz. Bu türde şu an yüzde 85 çimlenme elde ediyoruz. In Vitro çoğaltımında yumrulu hale de 8 ay da gelmektedir. 8 ay içerisinde tohum toprağa aktarılacak düzeye geliyor" dedi.
1 FİDEDEN 3 YUMRU
Son yıllarda bazı yerlerde çiftçilerin yumruyla üretim yaptığını ancak 1 yumru dikiminden sonra en fazla 1'e 2, 1'e 3 aldığını söyleyen Palaz, "Ama biz burada 1 tohumdan 1 fide elde ediyoruz ve bir fidemiz 2 ya da 3 yumru vermektedir. Aynı zamanda tohumdan gittiğimiz zaman binlerce fide elde edebilmekteyiz enstitümüzde. Bir kapsülün içinde binlerce tohum bulunmaktadır. Yılda bin ile 5 bin fide üretimi yapmaktadır enstitümüz. Çalışmalarımız devam etmekte. Bu fidelerin dış koşullara aktarılmasıyla ilgili çalışmalar yapmaktayız. Aynı zamanda elde ettiğimiz yumruların direkt dikimiyle ilgili çalışmalar da yapmaktayız" diye konuştu.
'FİDE VE YUMRU SATIŞI YAPACAĞIZ'
Amaçlarının salep orkidelerini alternatif bir ürün olarak çiftçilere sunmak olduğunu ifade eden Palaz, çalışmaların bu yönde devam ettiğini söyledi. Şu anda yaş salebin kilosunun 80, kuru salebin kilosunun ise 300 liraya kadar alıcı bulduğunu kaydeden Esra Bulunuz Palaz, şöyle devam etti:
"Bundan sonraki hedefimiz, ileriki aşamada bu elde ettiğimiz fidelerin ve elde ettiğimiz yumruların satışlarını çiftçilerimize yapmaktır. Bununla ilgili çalışmalarımız devam etmektedir. Enstitümüz şu anda fide üretimi yapmaktadır. İleriki aşamada çiftçilerimiz bize gelecek, 'Şu kadar arazimiz var, şu kadar fide lazım' diyerek talep ettiklerinde bunu karşılamak istiyoruz. Bu aşamada çalışmalarımız devam etmektedir ve salep üretimiyle ilgili her türlü desteği vermekteyiz. Aynı zamanda salep üretimiyle ilgili mikro yumru üretimi, artı yumru hasadıyla ilgili çalışmalar yapmaktayız. Bir ileriki aşamada da hiç dış koşullara bağlı kalmadan direkt hasat ve satış şeklinde gerçekleştirmeyi düşünüyoruz."
